همکاران عزیز! خداقوت!
بنا به خواست جمعی از شما عزیزان، خلاصه ای از نکات مرتبط با طراحی آموزشی و نگاشتن طرح درس
بیان می شود. گروه دین و زندگی استان خلاصه و گزیده ای از مبحث طرح درس نگاری از کتاب «طراحی فعالیت آموزشی(راهنمای تهیه طرح درس)» از دفتر آموزش و پرورش نظری و پیش دانشگاهی و کتاب «طرح درس نرم افزاری مناسب در تکنولوژی آموزشی» اثر آقای مرتضی مجدفر را جهت تسهیل در امر طرح درس نویسی برای شما عزیزان در این سایت بار گذاری کرده است.
ان شاءالله قابل استفاده باشد.
باسمه تعالی
آشنایی با مقدمات تهیه و نگارش طراحی آموزشی و طرح درس
بر گرفته از کتابهای «طراحی فعالیتهای آموزشی»[1] و «طرح درس نرم افزاری مناسب در تکنولوژی آموزشی»[2]
تدریس فعالیتی تعاملی، منظم و هدفمند بین معلم و دانش آموز به منظور تسهیل یادگیری است. (شعبانی 1382) عوامل اصلی چنین فعالیتی عبارت از: طراحی، اجرا و ارزشیابی است. که طراحی پایه و اساس اصلی این فرآیند است و دو عامل دیگر بر آن استوار است.
طراحی پیش بینی و تنظیم رویدادهای آموزش بر اساس اهداف، محتوا و امتحانات موجود با توجه به ویژگی ها و دانش آموزان است که کارائی و اثربخشی تدریس را موجب می شود.
طراحی آموزش کلاس مربوط به شورای برنامه ریزی درسی و متخصصان آموزش است اما طراحی در سطح خُرد و کلا بر عهده ی معلم است.
معلم باید در طراحی آموزش خُرد، کل محتوای آموزشی را به اجزای قابل تدریس (یعنی همان جلسه تدریس) تقسیم کند و که بر اساس زمان تعیین شده، چند جلسه خواهد داشت و در هر جلسه چه موضوعی و با چه اهدافی پی گیری می شود.
معلم باید قبل از شروع آموزش، همه چیز را پیش بینی و آماده کند و برنامه اش را بنویسد، اما برنامه های طراحی شده باید انعطاف پذیر، مرتب و به روز شوند.
مراحل اساسی طراحی آموزش
مراحل اصلی تحلیل و تنظیم طرح آموزشی
1-تحلیل و تنظیم اهداف آموزشی
2-تحلیل و تعیین موقعیت آموزشی
3-تحلیل و تعیین محتوا روش و وسیله کمک آموزشی
4-تحلیل و تعیین نظام ارزشیابی
گام اول: تحلیل و تنظیم اهداف آموزشی
هدف هایآموزشی، بیان کننده وضعیت مطلوب یادگیرنده در یک رویداد آموزشی هستند. هدفهای آموزشی از نظر ماهیت و زمان تحقق متفاوتند، و به سه گروه کلی تقسیم میشوند.
- اهداف آرمانی یا غایی (Amis) : در سطح کلان برنامه ریزی آموزشی مورد توجه هستند و به مجریان برنامههای آموزشی (مدرسین) چندان ارتباطی ندارد.
- اهداف کلی (Goals) :هدفهای کلی آموزشی اهدافی هستند که در پایان یک دوره آموزشی تحقق یابند.
- اهداف عینی (Objective ) : این اهداف، اهدافی هستند که در فرآیند اجرا بسیار حائز اهمیت هستند و مجریان برنامه های درسی و مدرسین باید بر اساس این اهداف سازماندهی کنند.
هدفهای مفید و قابل وصول باید چهار ویژگی داشته باشند:
1)دانشجومحور (مخاطب یادگیرنده) باشند.
2)توصیفی از نتایج یادگیری باشند.
3)صریح و قابل فهم باشند.
4)قابل مشاهده و اندازه گیری باشند.
مراحل نگارش هدفهای آموزشی:
1-تعیین هدف یا هدفهای کلی
2-تبدیل اهداف کلی به اهداف میانی (رئوس مطالب)
3-تبدیل هدفهای میانی به هدفهای عینی و قابل مشاهده
4-بازنگری و تنظیم مجدد اهداف آموزشی
تعیین هدف یا هدفهای کلی آموزشی:
هدفهای کلی آموزشی اهدافی هستند که در پایان یک دوره آموزشی تحقق یابند. و معمولا به صورت عبارت های کلی مطرح می شوند. این اهداف طی دوره قابل ارزشیابی نیستند. با افعال کلی تدوین می شوند مانند: یاد بگیرد، آشنا شود، بفهمد، بداند و...
دانشجو مهارت های مقدماتی بالینی را کسب نماید.
روش های پیشگیری از بارداری را بشناسد.
با آناتومی تنه آشنا شود.
و سایر افعال کلی مانند: لذت بردن، دانستن، آشنا شدن، فهمیدن، ارزشگزاری، درک کردن، تصدیق کردن، کسب کردن، دوست داشتن، باور کردن، تمایل داشتن، قدردانی کردن، از عهده برآمدن، فکر کردن را بشناسد.
الف-تعیین هدف یا هدفهای کلی آموزشی
هدفهای کلی، هدفهای پر ارزشی هستند، زیرا از طریق هدفهای کلی آموزشی می توان هدفهای جزیی، رفتاری و فعالیت های آموزشی را مشخص کرد و به آن ها جهت و هماهنگی لازم بخشید. معلمان و طراحان آموزشی باید توجه کنند، هدف هایکلی آموزشی زمانی ارزشمند هستند که به هدفهای جزیی و رفتاری تجزیه شوند. به عنوان مثال: برای رسیدن به این هدف کلی که؛ «معلمان با طراحی آموزشی آشنا شوند» باید تمام مراحل طراحی و فعالیت هایی که لازم است در مراحل اجرا دانش آموزان انجام دهند، به طور واضح و صریح مشخص شوند در غیر این صورت هدف کلی هرگز تحقق نخواند یافت.
ب-تبدیل هدف کلی به اهداف جزیی
هدفهای جزیی از تجزیه هدفهای کل به دست می آیند و مراحل رسیدن به هدف هایکلی را مشخص می کنند، به همین دلیل نسبت به هدفهای کلی محدودتر و مشخص تر، و نسبت به هدف هایرفتاری دارای جامعیت و شمول بیشتری هستند. هدف هایجزیی، همچون هدف هایکلی اغلب به صورت افعال کلی و مبهم نوشته می شوند، و خود نیز ممکن است قابل تجزیه به هدف هایجزیی ریزتر باشند. ساده ترین راه نوشتن اهداف کلی و جزیی در فرایند آموزش این است که بر اساس موضوع اصلی درس، هدف کلی نوشته شود و بر اساس عناوین فرعی درس، اهداف جزیی تنظیم گردند. در زیر جهت آشنایی با افعال کلی که برای نوشتن اهداف کلی و جزیی به کار می روند، تعدادی از آن ها آورده شده است.
افعال کلی قابل استفاده در هدفهای کلی و جزئی
-آشنا شدن -دانستن -ارزشگذاری کردن -فهمیدن
-تصدیق کردن -درک کردن -دوست داشتن -کسب کردن
-تمایل داشتن -باور کردن -بشناسد -یاد گرفتن
-لذت ببرد -قدردانی کند -از عهده...برآید -فکر کند
ج-تبدیل هدفهای جزیی به هدف های رفتاری (یا عینی و قابل مشاهده)
هدف هایرفتاری، اهدافی هستند که نوع رفتارهای شناختی، روانی-حرکتی(عملی)، عاطفی و قابلیت ها و مهارت هایی را که انتظار داریم در پایان یک فعالیت آموزشی در ر دانش آموزان ایجاد شود، به دقت بیان می کنند. در نوشتن هدف هایرفتاری نباید اعاملی که معلم برای تدریس انجاخم می دهد، تشریح شده باشد، بلکه باید به طوری نشوته شوند که دانش آموزان با مطالعه ی آن ها بفهمند که چه انتظاراتی از آن ها می رود، و چه باید انجام دهند. مثلا؛ پس از پایان آموزش، با توجه به مطالب مطرح شده باید بتوانند «برای فصل ساختار سلولی کتاب علوم زیستی و بهداشتی سال اول دبیرستان عملا طرح درسی بنویسند».
اهداف رفتاری باید واقع بینانه و با توجه به امکانات، زمان، سطح تحصیلی و علاقه مندی دانش آموزان تنظیم شوند.
اولین نکته در نوشتن هدف رفتاری صراحت و قابل فهم بودن آن است. ضمنا باید قابل مشاهده و اندازه گیری باشند. محور ارزشیابی نتایج یادگیری، قابل مشاهده بودن آن نتایج است. کلید یک هدف قابل مشاهده، یک فعل قابل مشاهده است. فعل قابل مشاهده فعلی است که عمل قابل مشاهده یا رفتاری که نتیجه اش یک محصول قابل مشاهده باشد، توضیح دهد. بنابراین یک هدف رفتاری موثر و خوب تعریف شده، هدفی است که صریح و قابل مشاهده و نتیجه اش قابل اندازه گیری باشد.
از دید روانشناسان رفتارگرا، هدفهای رفتاری باید دارای سه ویژگی زیر باشند:
1-نوع رفتار باید دقیقا مشخص و خوب تعریف شده باشد. نکته کلیدی در نوشتن نوع رفتار آن است که از افعالی که بر انجام کار دلالت دارد استفاده شود، مانند: «حذف کند»، «پاک کند»، «تعریف کند»، «اندازه بگیرد»، «آزمایش کند» و غیره.
لازم به یادآوری است که عملکرد یا رفتار می تواند هم در حیطه شناختی قرار گیرد و هم در حیطه روانی-حرکتی و عاطفی.
2-شرایط و موقعیت انجام رفتار یا عملکرد باید دقیقا بیان شود.
مثلا «پس از پایان آموزش از دانش آموزان انتظار می رود با مطالعه یا به کارگیری وسایل ..... بتوانند» :
الف-قانون ارشمیدس را در دو سطر تعریف کنند.
ب-آزمایش مربوط به آن را بدون اشتباه انجام دهند.
3-معیار سنجش رفتار موردنظر دقیقا معین شود.
زیرا پایه و اساس قضاوت انجام رفتار را مشخص میکند. به زبان دیگر معیارها برای بررسی و تعیین میزان مهارت دانش آموزان به کار می روند.
هدف های رفتاری را هرگز نمی توان به طور خلاصه نوشت. معلم باید عملکرد یا رفتار را طوری بنویسد که ارتباط آن با شرایط و معیار تعیین شده واضح و روشن باشد. این صراحت باید در حدی باشد که افراد آشنا با فرایند یاددهی-یادگیری بتوانند بدون اشکال و اشتباه مقاصد آموزشی مورد نظر نگارنده را تدریس و یا ارزیابی کنند. از افعال زیر که درک آن ها مشکل است و قابل اندازه گیری نیستند استفاده نشود. مانند: -دانستن -یاد گرفتن -تحسین کردن -لذت بردن -باور داشتن -درک کردن و غیره...
بلکه فعلی که نتوان بیش از یک معنا، از آن استنباط کرد باید مورد استفاده قرار گیرد.مانند:
تحلیل کردن، صحبت کردن، پیش بینی کردن، فهرست کردن، تعیین کردن، انتخاب کردن، توضیح دادن، نوشتن، مجزا کردن، محاسبه کردن، استنباط کردن، آزمایش کردن، تقسیم کردن، کشیدن.
افعال صریح در حیطه شناختی افعال صریح در حیطه عاطفی
-تعریف کردن -قبول کردن
-فهرست کردن -تأیید کردن
-نام بردن -همکاری کردن
-توضیح دادن -علاقه مند شدن
-تشخیص دادن -هم عقیده شدن
-طبقه بندی کردن -تحریک شدن
-تجزیه و تحلیل کردن -آرزو کردن
-تشخیص دادن، شناختن -با علاقه انجام دادن
-قضاوت کردن -تعهد داشتن
-و غیره... -و غیره...
افعال صریح در حیطه روانی-حرکتی
-با مهارت به کار گرفتن -درست اجرا کردن -درست آزمایش کردن -بازسازی کردن -جابجا کردن -محکم کردن -عوض کردن و غیره...
البته این فهرست شامل تمام افعالی که می توان آن ها را به کار برد، نیست و تنها نمونه ای از افعال رفتاری هستند. بنابراین طراح ممکن است در هنگام نوشتن اهداف رفتاری از افعال دیگر نیز استفاده کند. چند نمونه هدف رفتاری:
پس از پایان آموزش از دانش آموزان انتظار می رود بتوانند:
1-قسمت های مختلف قلب را بر اساس تصویر صفحه 27 کتاب دقیقا و بدون اشتباه مشخص کنند و بنویسند.
2-با در درست داشتن یک نوار اندازه گیری، طول و عرض و ارتفاع مبلهای داخل اطاق را بر اساس واحد سانتیمتر با 20 درصد خطا اندازه گیری کنند.
3- قطعه شعر معاصری را که به آنها داده شده است، بر اساس ملاکهای بحث شده در کلاس ارزیابی کنند.
- صفات سلبی وثبوتی را در اشعار یا ادعیه که به آنان داده شده تشخیص دهند.
چگونه بفهمیم اهداف رفتاری را درست نوشته ایم؟ برای سنجش درستی یا عدم درستی یک هدف رفتاری می توان نتایج سؤال های زیر را مورد تحلیل و بررسی قرار داد.
- آیا هدف رفتاری، آن چه که دانش آموزان باید انجام دهند به وضوح بیان کرده است؟
- آیا هدف رفتاری شرایط مهمی را که تحت آن شرایط دانش آموزان نشان می دهند که قابلیت و صلاحیت لازم را کسب کرده، مشخص کرده است؟
- آیا هدف رفتاری معیارهایی را که بتوان بر اساس آن ها تبحّر و صلاحیت دانش آموزان را مورد ارزیابی قرار داد، توضیح داده است؟
- آیا افعال به کار برده شده در اهداف رفتاری، افعالی کاملا قابل مشاهده و بررسی می باشند، و مانع از اشتباه ارزشیابی می شوند؟
- آیا هدف های رفتاری با جزئیات کامل که نتایج عمل مورد انتظار را نشان می دهد، بیان شده است؟
- آیا هدف های رفتاری با توجه به فعالیت های دانش آموزان تنظیم شده است؟
- آیا هدف های رفتاری آنچه را که معلمان در فرایند آموزش باید انجام دهند مشخص می کند؟
- آیا هدف های رفتاری معیارهای مشخصی را برای سنجش یادگیری دانش آموزان فراهم می سازد؟
گام دوم: تحلیل و تعیین موقعیت آموزشی
پس از تعیین هدفهای آموزشی، یکی از مهمترین مراحل طراحی و تعیین و تحلیل موقعیت آموزشی است.
ادامه مطلب: طراحی آموزشی و طرح درس